Св. Григoриј, eп. Ниски e брат на св. Василиј Вeлики. Најпрвo бил самo прeзвитeр затoа штo бил oжeнeт, а кoга му пoчинала жeната, блажeна Тeoзва, гo избралe и гo пoсвeтилe за eпискoп вo Ниса. Сe oдликувал сo oгрoмна свeтска учeнoст и духoвнo искуствo. Учeствувал на II Всeлeнски сoбoр. Сe мисли дeка тoј гo сoставил втoриoт дeл oд Симвoлoт на вeрата. Гoлeм бeсeдник и тoлкувач на Свeтoтo писмo и гoлeм бoгoслoв. Заради пoразoт, ариeвцитe мнoгу гo намразилe какo свoј најстрашeн нeпријатeл и вo врeмeтo на царoт Валeнт, нивни eднoмислeник, успeалe да гo симнат oд eпискoпскиoт трoн и да гo испратат вo прoгoнствo. Oвoј свeт oтeц 8 гoдини пoминал вo прoгoнствo трпeливo пoднeсувајќи ја сeта бeда и ситe пoнижувања.
Во писмото 215 до презвитерот Доротеј, Василиј убаво се изразува за братот Григориј; испраќајќи црковна делегација на Запад и во Рим, заради создавање на црковен мир на Исток, Василиј вели дека Григориј не е погоден за такво пратеништво, бидејќи „не знае за некое умилкување и лицемерење“. Во годината 376 Григориј бил расчинет од катедрата од страна на Аријаните, а по смртта на царот Валент 378 год. се вратил и во Ниса од народот бил триумфално дочекан (Писмо 6). По смртта на братот Василиј (1.1.379) Григориј му одржал пофално Надгробно слово. Се борел против еретиците Евномиј и Духоборците и Аполинариевците и за ова напишал прекрасни богословско-полемички дела (Против Евномиј, во 12 книги), како и други значајни егзегетски, теолошки, мистични и етички дела. Во есента 379 год. учествувал на великиот Собор во Антиохија, под свети Мелетиј (околу 150 епископи, кои ќе го прифатат Никејскиот Символ), каде што му е доверена и црковна мисија во понт, ина Исток, во Арабија, кога и ја посетил Светата Земја. Учествувал на II Вселенски собор во Цариград 381 год. каде што имал видно влијание. И во 385 год. бил во Цариград и зборувал на погребот на Теодосиевата ќерка Пулхерија, а наскоро и на царицата Флакила. Во годината 394 повторно учествува на Соборот во Цариград, под свети Нектариј. Се упокоил во 395 год. и се слави на 10 јануари.
За покајанието и обраќањето, духовниот лекар да го запознае коренот на страстите/
Едно од она што му придонесува на Светиот Празник (Пасха) е и тоа да ја сфатиме законската и канонска икономија (=распоредување, снисходење) за оние кои згрешиле, за да се излечи секоја болест душевна, која настанува со некој грев. Бидејќи овој сеопшт (Воскресен) празникна создавањето (t|~ ktjsew~= созданието)[1], кој, според востановеното движење на годишниот круг, ги исполнува сите години по сиот свет, и завршува поради воскресението на паднатиот (човек), – а падот пак е грев, и воскресението е исправување на гревовниот пад, – добро ќе биде во овој ден да се приведат кон Бога не само оние кои со благодатта на Бањата на Благодатта (=Крштението) со преродување се преобразени (6k paliggenesja~ metastoiceioum1nou~), туку и оние кои со покајание и обраќање од мртвите дела (Евр. 9, 14) повторно се враќаат на живиот пат (t\n z^san ¦d3n), та и тие да бидат раководени кон спасоносната надеж (t\n swzovsan 6lpjda), од која поради гревот се оддалечиле.
А не е мало дело да се изекономисаат (=распоредат) со правилен и проверен суд зборовите (l3gou~=причините) за ова, согласно предвестувањето на пророкот, кој заповеда: дека треба да се економисуваат (=распоредуваат) зборовите на судот, па, како што кажува словото (пророчко), „не се поколеба довека, и праведникот ќе има вечен спомен“ (Псал. 111, 5.6). Бидејќи, како што при лечењето на телото, една е целта на лекарската вештина: да оздрави болниот, а начинот на грижење (=лечење) е различен. Бидејќи според разликата на болеста се применува лекарски метод за секоја болест; така и во душевната болест, бидејќи има многу разлики на страстите (=духовни болести), неопходно ќе има и разновидни и терапевтички (=лечителни) вештини, кои според причината на болеста дејствува лечење. А како да биде тој технички (=вешт) метод за претстојниот проблем, така и ќе го распоредиме (нашето понатамошно) слово.
Има три (моќи=сили=особини=својства) кои се согледуваат во нашата душа, согласно првото делење: разумност, волност и срцевност (t4 te logik3n, kaJ t4 6piqumhtik3n, kaJ t4 qumoeid1~=словесна, желбена и гневна способност)[2]. Во нив се наоѓаат и подвизите на оние кои живеат добродетелно, и падовите на оние кои се наклонети кон порок[3]. Затоа треба оној кој на болниот дел од душата ќе му пружи соодветен лек, најпрво да разгледа во што се состои страста (=t3 p=qo~=страдање), потоа така да пружи соодветен (на страста=страдањето) лек, да не се случи, поради неискуство од терапевтската вештина, дека друг е делот што страда, а друг е кој прима лечење. Како што навистина гледаме оти тоа се случува кај многу лекари, дека, поради тоа што не го познаваат вистинското болно место (на телото), со она што лечат само ја влошуваат болеста. Бидејќи често болеста е поради засилен оган, па на оние кои се болни од настинка им помага топлината, и ги укрепува, кога таа разумно им се дава; а ова исто, нерасудно употребувајќи го, ќе им направи уште полошо на оние кои горат од температура. Како што, значи, за лекарите најнеопходно се смета познавањето на својствата на елементите (на телото), да можат на секое дело, наоѓајќи се во добра или лоша состојба, да се поправи оној (дел=орган) кој се наоѓа во неприродна состојба, така и нам, враќајќи се на оваа поделба на душевните моќи (=делови, способности), ќе направиме општо созерцување (=согледување) како почеток и темел за соодветно лечење на страстите.
Бидејќи, значи, како што рековме, има трострука поделба на својствата на душевните движења: на разумност, волност и срцевност (=гневност), (тогаш) подвиг на разумниот дел (на душата) е: благочестиво сфаќање за Бога (т.е. правилно=православно верување), и расудувачко познание на доброто и злото, и јасно и непоматено мислење (d3xan) за природата на предметот пред нас: што во постоечките нешта е приемливо (a<ret3n=добродетелно), а што гнасно и отфрливо (=лошо и порочно). И повторно, секако во тоа (исто) дело (на душата) порокот по спротивност ќе се разгледува: кога ќе има нечестивост (#s1beia=безбожност) за Бога, нерасудност за вистинското добро (#krisja perJ t4 §ntw~ kal3n=погрешно судење за вистинското/суштинско/добро), искривено и погрешно сфаќање за природата на нештата, така што (во тој случај) „се става светлината како мрак, а мракот како светлина“, како што вели (Светото) Писмо (Иса. 5, 20).
А во однос на делот волност (=емоции на душата), добродетелно движење (=подвиг) е да се управува желбата (t4n p3qon=емоција, копнеж) кон суштински саканото и вистински доброто, и кога сета љубовна сила и наклоност (6rwtik\ dvnamj~ kaJ di=qesi~=еротска способност и расположение) што е во нас, ќе се употреби на уверувањето дека ништо друго по својата природа не е посакувано освен добродетелта и природата која источува добродетел. Престапот пак и гревот на овој дел (на душата) е: кога некој ќе ја пренесе волноста (=на емоциите) на празна суета (t\n #nup3staton kenodoxjan=непостоечка/умислена/слава), или на надворешна убавина на телото, од што настанува среброљубие и славољубие и сè на тоа слично, што потекнува од овој вид порок[4].
И повторно на срцевото (qum9dou~=гневно, афективно) расположение (дел на душата) подвиг е одвратноста кон злото (=порокот), и борбата против страстите, и зацврстување на душата во јуначноста (#ndrejan=храброст, издржливост), да не се плаши од она што многумина го сметаат за страшно, туку до крв да се бори со гревот (Евр. 12, 4), и да ја презира смртната закана и болните маки, и да се раздвои од сластите (=уживањата), и општо да биде над сето она за што многу други, поради навика или предубедување, страсно се држат, и да се бори (само) за верата и добродетелта. А падовите (#popt9mata=лизнувања) на овој дел (на душата) на сите им се познати: завист, омраза, лутина, клевети, завери, кавгаџиски и осветољубиви расположенија, кои за долго го продолжуваат злопамтењето, и многумина доведуваат до убиства и крв. Бидејќи кога невоспитаниот разум (#pajdeuto~ logism3~) не наоѓа каде најполезно да го употреби оружјето, тогаш острината на железото ја свртува на себе, па даденото ни од Бога одбранбено оружје, станува погубно за оној кој за зло го употребува[5]. (Ап. 52; Трул. 102)
[1] Свети Григориј го нарекува Воскресението „католичен“ (=сеопшт=сеопфатен) Празник на сето создавање и на сета творба“, а особено говори дека Воскресението=Пасха е воскресение на човекот, и на тоа потсетува секоја Недела и секоја година нашето празнување на Воскресението Христово и нашето во Него воскресение: т.е. станување од гревот, смртта, пропадливоста, истапување во Вечниот Живот Божји. Види за тоа канон 91 на свети Василиј, братот на Григориј, кој говори за Едниот (=Прв) ден на создавањето, т.е. за Неделата (бидејќи Неделата е првиот ден) како слика на сето создавање, – и она протолошкото, на почетокот на светот, и она новото, есхатолошко создавање за Царството Небесно. Види ги и зборовите на свети Максим Исповедник: „Кој е посветен во неискажливата смисла на Воскресението, тој ја познал целта поради која Бог сè и сешто претходно создал“ (PG 90,1108).
[2] Ова е класична поделба на душата на три дела, три основни способности (=моќи) нејзини, која поделба ја користат и други Свети Отци, а која потекнува од Платон (Politeja 9,7: Yuc/ 5n4~ 5k=stou tric| d1xetai (trja ¡idh): t4 m2n ï manq=nei Ânqrwpo~ (=t4 logik3n), t4 d2 ï qumo$tai (=qum3~), t4 d2 6piqumik3n. Нашиот превод може да биде различен: разумен /=словесност/, волен /=страстен/, и динамичен /=срцевост/, т.е. афективен дел. Овој афект некои психолози/психијатри денес го нарекуваат: агресивен дел, па ја делат на позитивна и негативна агресивност/афективност. Според нас, подобро е, да се нарече оваа трета човечка способност: срцевост (па тогаш во добра насока како: срдечност, или во друга насока како срџба=гнев, афект). Секоја од овие сили има и свое застранување (извртување): бесловесност, похотливост, разјареност (пресилен неконтролиран афект).
[3] Ова е битно Светоотечко сфаќање на човечката природа и нејзините сили=особини=способности, т.е. сфаќање за динамичниот карактер на богомдадените таленти/капацитети на човечката природа, но кои се оставени на располагање на слободната волја на човечката личност, па како ги употребува, или злоупотребува, од тоа зависи и добродетелноста или порочноста на човекот. (Нашиот народ вели: „Од исто дрво бива и лопата и икона“). За тоа говорат посебно Отците подвижници, особено исихастите, кои велеле: дека со своите подвизи не ги убиваат силите на душата и телото, туку ги очистуваат и преобразуваат, и од служење на страстите и гревот ги преродуваат, со благодатта Божја, во служба на преобразување на истите тие сили и способности на служење на Бога, т.е. служење (=функционирање) на здравиот, вистински живот и спасение на човекот. Грчкиот израз swthrja од s^o~ значи: целовит(ост), здрав(ост), како еврејското: шалом.
[4] Сето ова подетално го развиваат Отците подвижници, особено свети Јован Лествичник (види ја неговата Лествица; и исто така нашето дело Аскетика, изд. „Христијанска мисла“, Белград-Ваљево, 2002).
[5] Се чини дека Григориевото подведување на сите видови гревови под овие три категории (согласно трите способности на душата) делува понатаму схематично, помалку схоластично. Зашто постојат и некои „тајни беззаконија“, кои во „леснозаводливиот грев“ (Евр. 12, 1) збунувачки делува, и тешко се подложува на рационализација и „класификација“.