Типови на религиозниот живот
Преподобномаченичка монахиња Марија Скобцова (1891-1945)
2. Следниот тип на религиозен живот е ритуалниот (типичарство, обредност)
Тој, за разлика од синодалниот вид, носи траги на сосема поинакво потекло. Тој во споредба со синодалниот вид е поархаичен, никогаш не умирал, се вплетувал во синодалното благочестие на кое му се спротивставувал, но никогаш не се борел со него. Синодалното благочестие го затекнало во Црквата во моментот на своето настанување, затоа што цела Московска Русија била хранета со тој дух. Старообредството израснало во него и ги апсорбирало во себе неговите сили. Видоизменувајќи се и усложнувајќи се, тој преживеал и до нашево време. Тој, можеби е најстрашното и најнеприемливо нешто, што во наследство ни го оставила Московска Русија.
Нема сомнеж за прекумерно слабиот творечки и богословски степен на московското благочестие. Москва усвоила многу нешта од Византија, но, како да го заобиколила интензитетот на византиското творештво. Сиот буен и антиномичен вруток на византискиот гениј, Москва го прековала во неподвижна форма, во култ на буквата, во култ на традицијата, во повторувачки ритмички гест. Москва не само што знаела како да го замрзне византиското наследство, туку го засушила и библиското наследство, и ја извадила од него облагодатената и жива душа. Или, како што е опишано во зборовите на пророкот, таа почнала да натрупува „заповед врз заповед, правило врз правило“.
Московска Русија ја примила раскошноста на византиската реторика како некоја неподвижна мера на нештата, и ја вовела во својата задолжителна употреба, го ритуализирала секој порив, и секоја религиозна лирика ја облекла во законска форма. Максимален израз на тој статичен, раскошен, неподвижен и заштитнички дух било старообредството. И во таа смисла, страообредството има огромни заслуги: тоа нам ни ги зачувало иконите со древно писмо, ги зачувало древните напеви, тоа општо го зачувало од текот на животниот поток еднаш засекогаш зафиксираниот момент од развојот на благочестието. Но, заедно со тоа, старообредството толку ја измешало ерархијата на вредностите од христијанскиот живот, така што оделе на мачење, па дури и смрт не само за двопрстното прекрстување, туку и за правото да се пишува името „Иисус“ како „Исус“. Тука не станува збор само за проста неписменост, туку прашањето е за нешто многу посериозно, што во следниот период се покажа во сета очевидност. Тука станува збор за вера во одреден вид на магија не само во зборот, името, туку и во секоја буква од која тоа име се состои. И колку очевидна беше страшната казна, која го стигна таквиот однос на старообредците кон Христовата вистина.
Влезете во старообредна соба за молитва. Во просторијата е собрано сè што им било мило во текот на целата своја историја – икони со старо писмо, чија вредност е непроценлива, во неа има најдревни книги, во неа има посебно пеење по крјуки (древни руски ноти) – сè за што се бореле и оделе на мачеништво. Недостасува само величествен иконостас, целосно исполнет со икони во тежок опков, кој ништо не чува, ништо не пази. Позади иконостасот има глув ѕид на кој иконостасот е потпран. Нема олтар, нема престол и жртвеник затоа што таму нема Свети Таинства. Сè е зачувано, освен живата душа на Црквата, освен нејзиниот таинствен Богочовечки живот – сè на сè, останала само една прекрасна форма. За оваа појава човекот мора да се подзамисли. Тука луѓето ја добиле својата казна во самата своја победа, во самото достигнување на својата цел. Извртувајќи ја еднаш Христовата правда, тие останале само со нејзината мртва обвивка. Затоа треба да се замислиме секогаш кога на нашиот пат се појавува соблазната да го предадеме духот на формата, а љубовта на законот (типикот). Над нас секогаш демне опасноста и соблазната да останеме со формата и типикот, а да ги изгубиме духот и љубовта. И многу веројатно е дека символот на безолтарната Црква често се остварува во човечките души.
Губејќи го живиот христијански дух, Црквата во XVIII и XIX век сепак не го истребила од себе тој московски дух на типикот, правилата, наложеното, дозволеното, чуваното. Повеќе од тоа, често задушувајќи се во официјалната, студена, административно-синодална Црква и не наоѓајќи го патот кон некои живи извори на верата, човечката душа од синодалното сфаќање на благочестието одела во ритуалност (типичарство, уставништво), спротивставувајќи го на официјалното клише. Ритуализмот има и нешто заедничко со црковната естетика и аскетика, но по својата суштина тоа е сосема нешто поинакво, т.е. акцентот на ритуализмот едноставно не е поставен на црковната естетика и аскетика.
Каков е моралниот лик на ритуалистот? Каква е неговата духовна содржина? Неговата најголема жед е жедта за апсолутна духовна устроеност, потполно потчинување на внатрешниот живот под надворешниот ритам, кој е разработен до најситни детали. Надворешниот ритам опфаќа сè со себе. Надвор од Црквата ја знае духовната смисла на сите животни детали, ги запазува постите, пости и живее секојдневно со циклусот од црковните богослуженија. Тој ги пали кандилата кога тоа е пропишано, и правилно се осенува со крсниот знак. Исто така, во Црквата не допушта никаков порив, никаков излез од еднаш востановените гестови. Во определен момент од богослужението клекнува на колена, во друг определен момент се поклонува и се прекрстува. Тој многу добро знае дека од Велигден до Вознесение не се прават големи метании, исто така, тој знае колку пати во годината треба да отиде на исповед, и најважното – до совршенство го изучил богослужбениот типик, така што, ако биде нешто пропуштено во црковната служба, тој се гневи и негодува, затоа што не треба така. И заедно со тоа нему не му е важно дали читањето е неразбирливо, или ако молитвата се чита како брзозборка. Ритуалистот не е човек кој ги претпочита панихидите, молебните и акатистите пред останатите служби. Нему најсакани служби му се најретките – кога некој постојан празник ќе се совпадне со некој подвижен, на пример Благовештение ако се падне во последните денови на Страсната Седмица. Формата и конструкцијата на службата многу често ја затемнуваат внатрешната содржина на одредени молитви. Тој, се разбира, е фанатички поборник за црковно-словенскиот јазик. За него, рускиот (т.е. современиот) јазик во црквата е речиси богохулење, а црковно-словенскиот јазик тој го сака поради тоа што на тој јазик е навикнат.
Ритуалистот не сака корекции на очигледно неуспешните, неписмени и несфатливи преводи. Многучасовното читање на псалтот го става во извесна атмосфера на благочестие, создава определен ритам на неговиот духовен живот – тоа е најглавното и тоа што тој го сака, содржината на молитвата не го интересира. Неговите молитви се долготрајни и тој има постојано и непроменливо правило за нив. Во тоа правило е застапено многу често повторување на едни и исти молитви и секогаш на едно и исто место. Евангелието и Господовата Молитва не се одделуваат од општиот состав на тоа правило – тие се само дел од еднаш засекогаш определената и хармонична целина. Ако му речете дека нешто не ви е разбирливо, било по суштина или по нешто друго затоа што чтецот пребрзо чита, ритуалистот ќе ви одговори дека и не треба да се разбира, туку треба да се добие една извесна благочестива атмосфера од која понекогаш долетуваат одделни разбирливи и вам потребни зборови.
Духовниот живот на таквиот човек е разработен до најситни детали. Тој има посебна техника и вештина за да се приведе себеси во определени духовни состојби. Тој може да научи, како треба да се дише и во каква положба треба да се наоѓа телото при молитвата, или дали е потребно нозете да бидат изложени на топло или ладно. Ако се анализира подетално овој феномен, тогаш несомнено ќе се увиди неговата силна зависност дури и од нехристијанските религии од Истокот – се чувствува и своевиден дервишизам, потоа, отзвуци на хиндуизмот, и најглавното – страсна вера во магијата на зборот, и комбинацијата од зборовите, гестовите и ритамот на гестовите. И несомнено дека таа вера во магијата во себе има реални корени. На тој пат навистина може да се добие многу – огромна внатрешна дисциплина, огромна власт над себе, над хаосот во човечката душа, дури и власт над другите, потполна устроеност и комплетност на својот внатрешен и надворешен живот, дури и еден вид на инспирација според законот. Единственото нешто што не се добива по тој пат, се разбира, е љубовта.
Тука може да се говори и на човечки и на ангелски јазици, но се нема љубов. Наистина, делата на љубовта и добротворствата влегуваат во општиот животен ритам на ритуалистот. Тој знае дека е должен да му помогне на сиромавиот, особено во време на пост, тој во свое време праќа калачи (плетенки од тесто) на затворениците, тој дури може да организира добротворна акција – да изгради дом за сираци и да дава оброци за сиромашните браќа, но основниот мотив на таквата дејност е тоа што таа е пропишана и затоа што влегува во општиот ритам на неговиот живот, или поточно, таа станува дел од некое ритуалистичко разбирање на нештата. Во таа смисла во него е развиено чувството на долг, послушност. И односот кон човекот се определува со послушанието кое го има земено на себе, а не од непосредната љубов кон него.
Во овој момент ритуализмот е во тендеција на раст и распространување. Оваа експанзија може лесно да се објасни ако ние ги воочиме сите несреќи, напуштања, запоставувања и искористувања на современата човечка душа. Таа не бара подвиг, дури и се плаши од неговата преголема тежина, таа повеќе не може ни да бара, ни да се разочарува. Со своите сили не може да го надмине суровиот и разреден воздух на жртвената љубов. Како животот да ја заобиколил и не ì дал никаков надворешен успех, никаква надворешна стабилност и затоа душата со посебна жед се стреми кон внатрешната благосостојба и кон целосна определеност и законитост на својот внатрешен свет. Таа ја нафрла врз хаосот цврстата наметка од пропишаното и дозволеното, и хаосот ќе престане да ја мачи. Таа ја знае силата на магиските заколнувања, многу често изразени во неразбирливи зборови. Таа како дервиш ја знае силата на гестот и позата. Таа е оградена и спокојна. Сите тие особености на ритуалниот пат го одредуваат неговиот раст во нашето време.
Многу веројатно е тоа пред него има уште долг период на расцвет. Овде е потребно да се напомене дека и од друга страна, нашата епоха ветува цутење на ритуализмот. Денес гледаме во целиот свет потреба од определени и конкретни директиви – како да се верува, за што да се бори, како себеси да се однесуваме, што да говориме и што да мислиме. Гледаме дека светот сега жеднее за авторитетни водачи, коишто ја водат слепата и предадена маса по себе. Ја знаеме и најстрашната диктатура од сите кои некогаш постоеле – диктатурата на идеи. Непогрешливиот центар, партијата, на пример, или водачот – наредува да се мисли и дејствува на одреден начин, и човекот, кој верува во непогрешливоста на директивата, лесно, безумно и неразбирливо лесно, го преустројува својот внатрешен свет за да соодветствува на таа директива. Ние го знаеме постоењето на задолжителни философии и светогледи наметнати од државата. Ако ние допуштиме Црквата да стане ако не менторизирана, тогаш барем толерантна во однос на овој феномен, и во неа ќе дојдат нови кадри од луѓе, воспитани со задолжителни директиви, тогаш ритуализмот веднаш ќе ги научи кој пат треба да го следат, каде има помалку сомнежи, каде директивите се најточни, и кои најдобро го регулираат човечкиот живот, и каде што, на крај, целиот хаос на човечката душа е скротен и забиен во определени ќелии. Тука успехот на ритуалноста е потполно предодреден. Но, заедно со ова, не може да се говори и за неговите творечки можности. Самиот принцип на бесконечно повторување на правила, зборови и гестови го исклучува секој творечки напор. Од древни времиња, ритуализмот е опозит на пророштвото и креативноста. Негова задача е да зачувува и повторува, а не да урива и изградува. Ако ритуализмот навистина победи, тогаш тоа ќе значи многудецениско замирање на творечкиот дух и слобода во Црквата.
Но, главното прашање кое треба да му се постави на ритуалистот е тоа како тој одговара на двете Христови заповеди: за љубовта кон Бога и за љубовта кон луѓето. Дали во него има место за нив? Каде е во него човекот за кого Христос слезе? Ако се претпостави дека од него многу често се изразува своеобразна љубов кон Бог, тогаш тешко е да се види на кој начин ја изразува својата љубов кон луѓето. Христос, кој се одвратил од книжниците и фарисеите, одејќи кон грешниците, блудниците и митарите, и така тешко дека тој е Учител на оние кои се плашат да ја извалкаат чистота на својата облека, на оние кои го чуваат само типикот, кои го уредуваат целиот свој живот според законот. Тие се чувствуваат себеси како духовно здрави, затоа што ги исполнуваат сите прописи на духовна хигиена, а Христос ни кажал дека здравите немаат потреба од лекар, туку болните. Всушност, сега ние имаме две тврдини на таквото православие, од една страна православие на традицијата, правилото, а од друга – светоотечкото и отечкото: Атон и Валаам. Свет одврзан од нашата суета и гревови, свет на верни Христови слуги, свет на Богопознание и созерцание. Со што тој свет на светоста боледува сега? Како тој гледа на нас кои сме растргнати од современите неволји – на новите учења, на ересите, може да се каже на насилството, на пропаста, на гонењата на Црквата, на мачениците во Русија, на погазувањето на верата во целиот свет, на отсуството на љубов? Дали е ова тоа што најмногу ги тревожи овие острови на избраните, на тие висини на православниот дух? Пред нив, како најглавно, најпотребно и најактуелно прашање стои прашањето за новиот и стар стил во богослужението. Тоа е она што ги разделува на партии, она за што тие ги проколнуваат оние кои мислат поинаку, она што ја определува мерата на нештата. Тешко е соодветно да се зборува за тоа прашање на љубовта – некако љубовта е надвор и од новиот и од стариот стил. Но, се разбира, може да се каже дека Синот Човечки бил Господар на саботата и ја нарушил таа сабота во името на љубовта. Но таму, каде што не можат да ја нарушат, таму не можат ништо да направат, затоа што тука го нема тоа „во името“, ја нема љубовта. Ритуализмот тука се јавува како робување на саботата, а не како пат на Синот Човечки. И навистина, има нешто најзаканувачко и злокобно во тоа што, имено, на Атон и на Валаам, во вековните центри на православната автентична духовност, човек може да најде одговор само на едно прашање од сите кои му се поставуваат во животот – дали Црквата треба да живее по стариот или по новиот стил. Наместо живиот Бог, наместо Христа распнатиот и воскреснатиот, тука имаме работа со нов идол, кој во новото незнабоштво се јавува себеси во формата на спорови за стиловите, типиците, правилата, забраните, на Саботата која триумфира над Синот Човечки? Страшно идолопоклонство во светот, кога тоа врши предавство на Христос во името на државата, нацијата, социјалната идеја, малечкиот буржујски комфор и благосостојба. Уште пострашно идолопоклонство во Црквата е кога тоа ја заменува љубовта Христова со запазување на саботата.
Превод од руски јазик:
Александар Ѓорѓиевски, студент на Теологија
Наслов на изворникот:
Преподобномученица Мария (Скобцова).
Типы религиозной жизни
Православна светлина бр. 20