(Вера без религија. Верата и довербата во човекот. Верата во себе.)
Митрополит Антониј Сурошки (Блум)
Кога зборуваме за верата, ние секогаш мислиме на верата во Бога. Но, всушност, постои и вера во човекот и оваа вера го одредува нашиот живот во најмала мерка исто толку константно и длабоко како и верата во Бога. Освен тоа во Бога не веруваат сите, а да се живее со луѓето не е можно без вера во човекот. Токму на верата во човекот се темелат сите обиди за промени – општествени, политички, семејни, бидејќи што и да се проповеда – без разлика дали е тоа религија или ново животно уредување, ако човекот не почне да се труди, ако не започне да го остварува она што е замислено, тоа никогаш и на никој начин нема да се оствари. Токму поради тоа секој реформатор, секој човек што ги повикува луѓето на нешто ново, го темели својот позив на верата во човекот; а во малите работи, во секојдневниот живот сè се крепи на верата во тоа, дека во секој човек постои нешто добро и убаво, што може да се појави по потреба, во тага или радост, што може да послужи како основа за градење на живот. И за оваа вера би сакал нешто да кажам.
Таквата вера не е лековерност, тоа не е наивен однос кон човекот, што допушта дека наводно сè е можно, дека само треба де се обратиме кон човекот и тој ќе се отповика. Меѓутоа, тоа е увереност дека не постои човек во кој не постои вистинска човечка длабочина, дека нема човек во кој не би можело да се познае она доброто и достојното во него. На пример, денес во сите земји од светот во тек е огромна трансформација на затворскиот систем. Порано разбојникот бил затворан во темница, за да се изолира од човечко општество; тој бил отсечен дел. Сега под затвор сè повеќе се подразбира место, каде на разбојникот може да му се помогне да стане човек. Значи, таквиот однос претставува вера во човекот. Оваа вера не е заснована на очигледност; човекот често преку очигледното мора да се загледа некаде во длабочината и да открие нешто што навидум како да го нема. Во Евангелието постојат два расказа кои многу јасно го покажуваат Христовиот однос кон човекот, Неговата вера во човекот.
Првиот случај го наоѓаме во Евангелието според Јован, во осмата глава. Тоа е расказот кога кај Христа довеле една жена фатена во прељуба. Очигледноста била против неа, таа била фатена во прељуба, подлежела на осуда и строга казна. Христос не ја осудил, Он го осудил нејзиното дело; нејзе, пак, не ја примил како блудница, туку се загледал во длабочината на нејзината душа и во неа видел можност за нов живот; Он во оваа блудница ја видел чистотата, што во неа не била умрена. Кога оваа жена застанала пред суд, кога открила дека нејзиниот грев значи смрт, таа, секако, се освестила. Во тој момент, сè што ì зборувале: дека гревот убива, дека гревот уништува – станало реалност: згрешила и неа во тој момент, според тогашниот закон требало да ја каменуваат. Сфатила, дека доколку повторно ì биде дадена можност за живот, повеќе нигогаш нема да се допре до она што со себе повлекува смрт. И Христос го видел тоа. Он им се обратил на луѓето околу и им рекол: „Оној што е без грев прв нека фрли камен!…“ И сите си заминале. А кога Христос остана насамо со жената, ì рече: „Каде се оние што те осудуваа?“ – „Си заминаа“, – одговори таа. – „Тогаш и Јас не те осудувам, но во иднина немој повеќе да грешиш“.
Од овој пример гледаме како Христос знаел да се загледа во човекот и да ги види неговите можности кои како да биле затскриени од постапките на тој човек.
Другиот расказ е исто така потресен: Средбата помеѓу Христос и апостол Петар откако овој трипати се одрекол од Него од страв, откако се исплашил. Христос не го прашува: „Дали ти е жал поради тоа што го направи?“ Он му вели: „Дали ме сакаш?“ и Петар искрено одговара: „Да, Господи, Те сакам!“ Меѓутоа Христос трипати му го поставува истото прашање. И одеднаш, спознавајќи го значењето на овие три прашања, сфаќајќи дека целата очигледност е против него, Петар вели: „Господи, Ти сè знаеш, Ти знаеш дека Те сакам!“ И Христос повторно го прима помеѓу Своите ученици.
Дали ние знаеме вака да постапуваме? Зарем ние можеме да поверуваме дека човекот што лошо се однесувал кон нас може да каже „Те сакам! Немав доволно храброст, немав доволно длабочина, немав доволно сила во духот, но сепак те сакам“, – и сè е можно.
Кога би знаеле така да се однесуваме едни кон други! Кога само би можеле да поверуваме едни во други, да не бидеме заслепени ниту од човечките грешки, ниту од нивните постапки; да не нè заглушат нивните зборови, туку молчешкум да се загледаме во човечката душа и да ја видиме во неа потенцијалната човечност, потенцијалната човечка големина и во склад со тоа да му понудиме на човекот нов живот, да му ја понудиме нашата доверба – и да го повикаме да живее во полна мера со своето човечко достоинство! Кога би можеле едни кон други така да се однесуваме, се би било можно помеѓу луѓето, сите реформи и за човештвото би настапил нов живот.
По минатата беседа ми беше поставено прашањето: „Што ако човекот рече: Твојата доверба и вера ја надминува мојата сила?“ Би сакал да одговорам на ова прашање, затоа што е многу важно.
Обично страдаме поради тоа што луѓето не веруваат во нас. Чувствуваме дека имаме некои можности, но за да ги оствариме потребна ни е поддршка од верно срце, од човечка љубов, од човек кој би кажал: „Да! Не плаши се! Ти можеш да се реализираш!“ Меѓутоа понекогаш кога ни е дарувано таква доверба, нас одеднаш нè обзема страв: „А што ако оваа доверба ја изневерам? Што ако ништо не ми тргне од рака и сите сонови кои се роеле во мене се расејат како магла кога ќе се појави сонцето? Што ќе биде тогаш? Зарем потполно ќе ја изгубам довербата, почитта, па дури и љубовта на оние кои се надеваа во мене?“
И ова често пати му смета на човекот. Меѓутоа, можеби уште повеќе ни смета тоа што многу често, кога друг човек ни ја дарува својата доверба, тој како да верува во невозможното, односно тој како да не знае дека сум едноставно обичен, нормален човек. Нам ни се чини дека тој се надева во сè: дека наводно можеме сè да направиме, без ограничувања, безусловно сè. И тогаш сфаќаме, од една страна, дека тоа е невозможно и се плашиме; а од друга страна, кога се трудиме тоа да го оствариме, се открива дека не можеме да се најдеме на висина на онаа „безумна“, „непромислена“, „неодговорна“ доверба што ни била дарувана. Значи тука постојат две страни.
Од една страна, оној кој има доверба во друг, кој на подарок, како вдахновение ја носи својата вера, треба тоа да го прави промислено, мудро и разумно; а од друга страна, човекот на кого му се дарува оваа вера, треба да биде свесен и трезвен и да ги вложи сите свои напори за да го реализира својот призив – и повторно, да знае дека за него сепак постојат некои ограничувања. Овие ограничувања не можеме секогаш да ги откриеме пред да почнеме да се трудиме. Дури откако ќе пристапиме кон изучување на некоја наука, читање на некоја книга, на било која работа, ние можеме да видиме колку можеме да оствариме и каде завршуваат нашите можности. Меѓутоа, мораме да почнеме. И не треба да се плашиме од моментот кога ќе дојдеме до границата на нашите можности, затоа што и – ова е многу важно – довербата што ни се дарува, верата што во нас се вложува, не се однесува на тоа да оствариме сè што е возможно за човекот, туку себеси да се реализираме што е можно посовршено.
Во ова е и смислата на Христовата парабола за талантите. Зборот „талант“ во текот на вековите се здобил со специфично значење. Сите знаеме што е талент кога станува збор за музиката, уметноста и книжевноста; меѓутоа Христос не зборувал за тоа. Во Негово време талантот бил платежно средство. Значи, на некој човек му е даден влог и понудено му е да го реализира тоа платежно средство, да оствари сè за што е способен. Овој човек може да го вложи целиот напор и доколку е посебно надарен, тој може двојно или тројно да го зголеми поклонот што му е даруван. Доколку е помалку надарен, тој сепак нешто ќе оствари. Меѓутоа, тој нема никакво право да го направи она што го направил човекот кој бил најмалку надарен од тројцата за кои се зборува во оваа парабола. Тој се уплашил: „А што ако она што е вткаено во мене, она што ми е дарувано – го потрошам или изгубам и ако одговарам за тоа?“ – и го закопал; просто го тргнал на страна, го закопал, го завиткал во марама. А кога дошло време за суд, кога дошло време за пресметка, кога сите застанале пред домаќинот, се видело дека сите нешто оствариле – само тој ништо немал остварено. И тој не бил осуден затоа што не донел добивка, заработувачка на својот газда; бил осуден затоа што се исплашил, што не се осмелил било што да направи, што не се одлучил на ништо.
Пренесувајќи ја оваа слика во нашиот обичен живот, ние можеме талантот за кој се говори во беседата да го сметаме како дар во областа од уметноста, музиката и книжевноста, но тоа е ограничено сфаќање. Во основа, талантот кој во нас е свиен е сè за што сме способни, целото богатство, целата разноликост, целиот живопис на нашата личност. Дали можеме да ја реализираме или не? Можеме, сите можат, секој може да оствари сè за што има доволно дух, храброст и вдахновение. И во ова е целата работа. Мораме така да веруваме во човекот, да му поклониме таква доверба, така да го вдахновиме, да пронајде храброст во себе, јунаштво, радост и остварувачко вдахновение да се оствари себеси. Иако тој како човек не е гениј; иако по ништо не се истакнува – нека биде само она што е, во онаа мера во која може тоа да го оствари. И тогаш нема да биде оптоварен со бремето што не може да го носи, нема да ставаме на него товар, што никако не може да го носи, затоа што нема да почнеме да бараме од него да го постигне она што никогаш, дури ни во сон не би можел да биде, туку ќе му кажеме: „Гледај: Во тебе постои такво богатство! Оствари го!…“ А тој ќе каже: „Па каде е тоа богатство, какво е?“ – А ти немој да мериш. Едноставно стани она што си. Каде што недостасува памет – потполни со срце; каде недостасува сила – потполни со пријателство. И ќе видиш: она што сам не можеш да го оствариш, тоа во соработка со другите, заедно со други луѓе можеш да го оствариш и можеш да допринесеш во заедничката ризница на човечките активности.
Значи, ако со таква вера му приоѓаме на човекот, ќе можеме и него да го вдахнеме и да не го изгазиме со својата вера и човекот ќе расте во својата мера на творештво и радост.
Во една од приказните на германскиот писател Бертолда Брехта постои отприлика следниов дијалог. Го прашуваат еден човек: „Што правиш кога некого го сакаш?“ „Јас“, одговара човекот, „правам проект за него“. „Проект? А што понатаму?“ „Понатаму се трудам да се вклопат“. „А кажете ми: кој или што треба да се вклопи со она другото: проектот со човекот или човекот со проектот?“ „Секако“, одговара господин Кернер, „човекот треба да се вклопи со проектот“.
Луѓето често мислат дека ваквиот пристап – верата во човекот, дека може човекот да се проучи, да се размислува за човекот, дека во него можат да се видат сите негови можности, дека може да се направи проект и дека потоа може човекот да се натера да се приспособи кон таквиот проект. Тоа е грешка и престап, кој го прават и поедини луѓе во семејствата и во човечките општества и во идеолошките групации како верните, така и неверните луѓе. Во семејствата ова понекогаш добива трагични димензии. Родителите однапред знаат во што е среќата на нивните деца и ги принудуваат да бидат среќни на начин на којшто тие сметаат дека треба да бидат среќни. Ова исто така се однесува и на односите на мажот и жената; ова се однесува и на пријателите: „Не, јас знам што е за тебе корисно, знам што е за тебе подобро, ќе видиш како сè ќе биде добро!“ И несреќната жртва на оваа убиствена и загушувачка љубов која ја раздробува душата и животот понекогаш е подготвена да извика: „Аман, престани да ме сакаш – дај ми слобода!“
Во човечките општества ова често добива трагични облици, кога мнозинството или некоја моќна група, кога на секој човек поединечно или на цела групација го ставаат својот печат, кога бараат сите да одговараат на зададениот проект. Луѓето што ова го прават секогаш мислат дека веруваат во човекот, дека виделе како тој може да стане голем и значаен, мислат дека тој не верува во себе, и дека, кога вистински би поверувал, тој би сфатил и би ги следел нивните диктати. Всушност, ваквиот пристап е негирање на секоја вера во човекот. Ваквиот пристап е заснован на тоа дека по рационалистичката, клиничката и студената анализа на човекот или ситуацијата врз основа на сите собрени податоци прави една слика или на човекот или на општеството или воопшто на човештвото. И потоа овие луѓе, тоа несреќно друштво или човештвото или човекот се обидуваат да го вклопат во тој план. Но, притоа се заборава дека верата во човекот се карактеризира токму во тоа да бидеме сигурни во следното: надвор од границите на она што веќе сме го знаеле за човекот, надвор од границите на она што за нас е видливо, што можеме да го сфатиме, во човекот постојат такви длабочини, кои за нас се несфатливи: оној длабок, длабок хаос, за кој некогаш пишувал германскиот филозоф Ниче, велејќи: „Оној што во себе не носи хаос никогаш нема да ги достигне ѕвездите“.
Значи, пристапот на господин Кернер, за кој зборува Брехт, всушност ја негира самата можност на создавачкиот хаос; хаос, не во смисла на безнадежен неред, туку хаос во смисла на битие, кое сè уште не е оформено, во смисла на длабочина од која постепено можат да израснат убавината, осмисленоста, складноста. Вистинската вера во човекот останува тајна за набљудувачот, уште повеќе, пак, за интелектуалниот набљудувач, затоа што вистинското гледање на човекот не произлегува од разумот, туку од срцето. Само срцето вистински гледа и му ги открива на разумот длабочините, кои тој едвај може да ги сфати; вистинската вера во човекот ги зема во предвид можностите на овие длабочини, скриените можности во нив и очекува дека неочекуваното, несфатливото, може да се случи.
Едно секогаш се случува. Ние на човекот му даваме слобода и истовремено му ја подаруваме нашата доверба, го збогатуваме со нашата вера, го вдахновуваме со таа вера. И често се случува во процесот кога човекот ќе стане она што е, тој да се оттргне од она што е негов вдахновувач и негова поддршка; и не само што се оттргнува – понекогаш е потребно и да се одрече, тој мора да гради своја личност, своја самостојност, оградувајќи се од односите што дотогаш постоеле. И човекот кој се сложува да вдахнови некој со создавачка вера – без разлика на тоа дали е во прашање дете или возрасен човек, општество или црковна заедница – мора да биде подготвен дека овој ќе се оттргне од него. Тој мора да ја испита својата вера во човекот токму во овој момент, не сомневајќи се, не двоумејќи се, не вртејќи се назад, туку прифаќајќи го како радосно откритие фактот дека започнува да расте самостојно битие и дека човекот, кој дотогаш зависел од него, барем од неговата доверба и вера во него, сега ја губи таа зависност. И доколку човекот кој го вдахновил другиот, подарувајќи му ја својата вера, ќе биде способен да остане во верата тогаш кога на некој начин ќе се покаже како непотребен, во овој процес на формирање, ако би знаел да се одрече од насилството на власта, од убедувањето кое понекогаш е многу и меко, а понекогаш и многу сурово, насилство со љубов и самиот ќе стане човек во потполна смисла на зборот.
Значи, за да верува човек во друг човек, треба да верува смело и создавачки и во самиот себе и ако не веруваме во себе, ако не веруваме во онаа длабочина од која може да израсне нешто несфатливо големо, не можеме ниту на друг да му подариме слобода, која ќе му дозволи да стане она што е – неочекуван човек кој ќе дарува нов придонес – не оној пропишаниот, туку личен, сопствен и создавачки – во општествениот живот.
Како што веќе реков, не можеме да веруваме во друг човек ако не веруваме во самите себе. И се поставува прашањето: што е тоа вера во себе? Професионално, земно размислувајќи, многумина ќе одговорат: да веруваш во себе значи да бидеш сигурен во тоа дека ако ја напрегнеш својата волја и ја собереш сета сила на умот, можеш сè да оствариш – секако во границите на возможното… Ваквата вера во себе некаде се граничи со самоувереноста, лесно преминува во неа и на крајот тоа не е вера во себе, туку увереност во тоа дека околината ќе попушти под нашиот притисок; во одредена смисла тоа е сигурност дека ќе имаш доволно сила да ги скршиш и промениш луѓето во твојата околина и во околината во која се наоѓаш.
Вистинската вера во себе е сигурност во тоа дека во мене постои нешто што не знам, нешто што јас не можам да го сфатам, што може да се открива и во извесна мерка да дојде до полнота и совршенство. Самоувереноста се заснова на себепознавање, можеби и во извесна мерка на повисока оценка за себе; а на верата не ì е потребно било какво самооценување, затоа што нејзиниот предмет е токму тајната на човекот. Кога зборувам за тајната на човекот, не сакам да кажам дека во секој човек постои нешто скриено, туку дека целиот човек е потполна динамика, потполн живот, потполно движење и дека ниту во еден момент ниту самиот човек, ниту некој друг може тоа да го замрзне; да ја запре оваа динамика за да можеме во неа да се загледаме; динамиката не подлежи на замрзнување; човекот е динамичен цело време и секогаш.
Значи, верата во човекот, во самиот себе – е вера во тоа дека во мене, дека во секој човек, постои непобедлива динамика на живот и дека единствено што може да ì смета на оваа динамика да се оствари и да се оприсутни во реалноста е мојот страв, мојата неодлучност, а во никој случај околностите во кои се наоѓам. Околностите, какви и да бидат, добри или лоши, без разлика колку се сурови, колку се насочени кон тоа да го уништат човекот, претставуваат само повод за внатрешната, создавачка динамика, изрази на нов начин, поинаку, неочекувано – но сеедно: да се изрази и ништо друго. Верата во себе е увереност во оваа внатрешна, создавачка и на крајот од краиштата, победничка динамика. Затоа верата во себе содржи увереност дека во секој човек, па и во мене, постои место кое е за мене недопирливо; и дека, бидејќи од ден во ден ќе бидам што е можно повеќе она што сум, што е можно посовршено, што е можно поискрено и повистинито, почесно, посмело и повеќе пожртвувано, и дека на крајот од краиштата ќе откривам и придвижувам нови и нови сили, кои ништо не ќе може да ги задржи.
Меѓутоа, ова не е слеп процес, во ова треба да постои вид; во продолжение човекот треба да внимава на самиот себе – не плашливо, не со вознемиреност, тој не треба да си го поставува прашањето: „Дали сум јас оној кој на крајот треба да станам или сакам да бидам?…“ туку со живо интересирање, како набљудувач кој го следи процесот, го зема во предвид и се обидува да го употреби, примени и додаде сè што сега влегува во неговото видно поле. Тоа значи дека човекот мора да научи да се наслушнува себеси, пред сè, гласот на својата совест, онаа вистинската која постои во него, затоа што ако гласот на совеста, гласот на вистината во него е загушен, тој никогаш и со ништо не ќе може да биде заменет ниту со закон, ниту со условување, ниту со човечки правила. Значи човекот треба да го слуша гласот на животот, она на што го учи животот; животот на поединецот кој се наоѓа покрај него, животот на општеството, животот на народот, животот на човештвото, биолошкиот живот. И на крајот, верникот несомнено треба да го слуша гласот на Самиот Бог, кој е изразен во Светото Писмо, кој одекнува погласно, повистинито и од неговата сопствена совест.
Сето ова му овозможува да ги открие во себе овие длабочини, слушајќи ги и загледувајќи се и да ги примени во животот. Во овој процес човекот мора, како што веќе зборував, да собере многу, многу храброст, затоа што овој процес бара борба на животот против унинието, борба на создавањето против сè она што се обидува да го спречи создавањето, борба на совеста против сè она што ѝ противречи на совеста, борба која се обидува да изгради живот.
Ова бара смелост – да; но во исто време и големо смирение и послушание; не во смисла дека мораме да се потчинуваме, туку во смисла дека треба смирено и послушно да се препуштиме на законот на животот и да бидеме подготвени да живееме и по цена на нашата смрт. Ова може да изгледа како чудна и бесмислена изјава, но во устите на верниците таа воопшто не е ниту чудна, ниту бесмислена, затоа што животот за својот идеал може да го положи само оној кој верува во животот и не верува во победата на смртта; оној кој верува дека победува животот и дека смртта никогаш нема да победи; кој може да сака со својата душа, со своето срце, со својата волја, со целото свое тело. Само оној човек во кој животот ја победил смртта, може да го даде својот живот за да прими формална победа, скрушеност и смрт, но знаејќи дека суштински – победил. Во една прилика е пронајден натпис во Шлиселбуршкиот затвор: „Со Христос и во затворот сме слободни, без Него и на слобода е затвор“. Еве, овој контраст на победоносен живот и формална смрт, претставува карактеристична црта, вистинска вера на човекот во себе – не самоувереност, туку вера во непобедливата динамика на животот, чие конечно име е – Бог.