Протоереј Василиј Термос
(Авторот има завршено Теологија и Медицина, а се посветил на областа Психијатрија, Психотерапија на деца и тинејџери. Работел како професор на Богословскиот факултет во Атина и во Албанија. Автор е на многу книги со богословска содржина.)
Тука ќе се обидеме да размислуваме за сфаќањето на духовноста, за која се зборува многу како во Црквата, така и надвор од неа. Смената на илјадолетието е добар повод да анализираме што всушност претставува она што го нарекуваме духовност, духовен човек и духовен живот. Да ги разликуваме недоразбирањата и погрешните сфаќања, но и да се запознаеме подобро со смислата на православната духовност. Уште на почетокот ќе прецизирам, дека нема да занимаваме општо со новинарската терминологија, која го нарекува духовен човек – човекот на уметноста и културата. Таа примена не нѐ интересира, бидејќи е погрешна. Ќе зборуваме за духовноста во верска и богословска смисла.
Морална духовност
Едно постаро сфаќање за духовноста, кое доаѓа од минатото и кое сѐ уште е актуелно (иако и помало во споредба со претходно) ја определува духовноста пред сѐ како воздржаност. Со други зборови „духовноста“ се состои во тоа, човек да ги зауздува поривите, емоциите, желбите. Па така, човекот кој не се гневи има право да биде наречен, според тоа сфаќање, духовен човек, како и оној, кој нема силно нагласена сексуална желба или ја потиснал, исто така се нарекува духовен човек. Тој вид на духовност ќе го наречеме „морална духовност“. Причината за тоа е што тука целиот интерес ни е насочен кон моралот, како што тој се сфаќа врз основа на надворешни критериуми. Со други зборови, ако човек се однесува според барањата на моралот – се разбира, тука има неразбирање на самото сфаќање за моралот – тогаш го нарекуваме духовен човек, велиме, дека тој води духовен живот. И често пати го поткрепуваме тоа гледиште со соодветни цитати, на пример: тоа што свети апостол Павле вели дека, „плод на Светиот Дух е кротоста“, тогаш заклучуваме дека тој кој не се гневи е човек на Светиот Дух. Не е тешко човек да разбере колку заблуди се кријат тука. Бидејќи, ако тоа мислење биде развиено и човекот го помине целоит свој живот, мислејќи дека е духовен, бидејќи не се гневи и, според тоа, стекнал кротост, тогаш можеме да зборуваме за вистинска трагедија – тој ризикува да го помине целиот свој живот во лага.
Не е доволна надворешната манифестација на некоја добродетел, за да биде некој наречен духовен човек, т.е. за да речеме дека таа добродетел е плод на Светиот Дух. Бидејќи Самиот Христос побара од нас: „Не судете по лице“ (Јован 7,24)… Освен таа заповед на Христос има и интересна мисла во Лествицата на свети Јован Синаитски, според кого: „Некои луѓе, не знам зошто, имаат вродени некои добродетели: за нив е лесна кротоста, лесно им е воздржанието, трпението. И обратно, други многу се трудат за да ги придобијат. Јас ги признавам оние чиишто карактер не одговара на тие својства, бидејќи другите воопшто не се умориле за тоа, додека другите се подвизуваат против природата и ги исполнуваат зборовите на Господа, дека Небесното Царство се граба на сила и силните го грабаат (Мат. 11,12)“. Според тоа, не е доволна надворешната манифестација на некоја добродетел, за да биде наречен некој духовен човек.
Горниот поглед за духовноста тука ќе го наречеме морален. Би можеле да го определиме и како пуритански. Зборот пуритан произлегува од латинското purus, што значи чист (меѓу другото, во минатото постоела и посебна ерес, наречена „на чистите“). Тој збор нѐ насочува кон еден друг аспект на спомнатото разбирање за духовноста – животниот став на борбата со телото. Овој став се соблазнува од човечкото тело кое има пориви и желби; не може да сфати дека телото може да учествува во духовноста. Врвен претставник на овој став, на пуританско-моралната духовност, беше познатиот еретик од 14 век, Варлаам. Варлаам кој беше пораснат во Италија со схоластичен и пуритански дух, се ужасна кога дојде во Грција и слушна дека монасите од Света Гора добиват знаци на благодатта Божја и на нивното тело, дека ја гледаат со своите очи несоздадената светлина. И тој напиша огнени слова за да каже дека сѐ што е неразумно (нелогично) во човекот – телото, чувствата, желбите – не може да го следи човекот во неговото патување кон духовноста, т.е. кон Бога. Зошто? Бидејќи е нечисто.
Тој го доби потребниот одговор од исклучителниот богослов и богосозерцател на нашата Црква, светиот Григориј Палама. Свети Григориј истакнува дека не може да има вистинска православна духовност, ако некој елемент на човечката природа остане надвор од неа и во своите беседи „За свештените исихасти“, го втемели тоа што, како што ќе видиме, е автентична православна духовност.
Нема да развлекуваме многу за овој прв вид на морално-пуританска духовност, којашто не е ни вистинска, иако во нејзините принципи се воспитувани многу верници и млади луѓе.
Психолошка духовност
Сега да застанеме кај еден друг вид на духовност, кој има потреба од задлабочено размислување. Станува збор за тоа, што го нарекуваме психолошка духовност. Во тој случај се дава предност на психолошкиот опит, на тоа што го чувствува човекот во психолошки план, т.е. ако тоа што го чувствува е убаво, тогаш и духовноста му е на правилниот пат, го приближува кон Бога; ако пак се чувствува лошо, тоа значи дека е далеку од Бога. Тој начин на размислување често го оправдуваат со цитати од Новиот Завет, каде што Христос ја претставува радоста како резултат од здравата врска на човекот со Бога. И навистина, блиску до Бога има радост, а светителите, кои се навистина живеалишта на Светиот Дух, ја покажувале таа радост, додека, пак, во спротивен случај, оддалеченоста од Бога носи несреќа. Освен вистинската радост постои и психолошка радост – радоста како илузија и себеизмама. Истото важи и за несреќата – има несреќа, која се должи на фактот, дека човекот е далеку од Бога, но има и несреќа, при која Бог е многу блиску, веднаш покрај човекот. Во однос на второто вреди да си спомнеме за историјата од Старечникот, во која изморениот од духовна борба монах, исполнет со копнеж, Го прашува Христа: „Каде беше Ти, Господи? Зошто ме остави?“, за да го чуе одговорот: „Бев до тебе и те укрепував во твојата борба…“ Христос бил близу до него, но тој не Го сфаќал, не Го чувствувал. Со други зборови, Бог во својата мудрост дозволува понекогаш – поради некои причини, кои не ни се познати – да се чувствуваме лошо како психолошко чувство, иако всушност сме близу до Него. Тоа е тајна, која не можеме лесно да ја сфатиме, затоа да застанеме на елементите од таа категорија духовност (психолошката), кои започнуваат од нашите грешки и проблеми.
Треба да нагласиме дека пројави на тој вид духовност сретнуваме како во нашите парохиски цркви и манастири, така и во Америка – во тој протестантски Вавилон. Може да ви звучи чудно, но духовноста, која често ја живееме во православните парохиски цркви и манастири, има нешто заедничко со духовноста на различните религиозни групи и ереси во современиот американски Вавилон – и во двата случаја се оддава предност на психолошкото доживување. Пример за слично психолошко доживување се содржи во зборовите, кои често ги слушаме од устите на некои млади луѓе: „Понекогаш одам во црква, за да се смирам“. Тоа смирување е психолошко доживување. „Но, лошо ли е тоа?“ – ќе рече некој. Не, не е. Напротив, тоа е благослов. Меѓутоа, истовремено тоа е само предворје, прво скалило, на кое треба да се зачекори, за да се изгради врз него вистинската духовност. Да речеме дека тоа е подготвителен стадиум, преку кој Бог ни дозволува да вкусиме сладост, за да продолжиме понатаму кон достигнување на вистинската духовност. За жал, многумина од нас остануваме на тој подготвителен стадиум. Затоа често сретнуваме родители, кои се контролираат за време на богослужението, кои се успокојуваат, но кога ќе се вратат дома, започнуваат да се караат со децата или еден со друг. И ако ги прашаш, зошто се случува тоа, ќе добиеш стереотипен одговор: „Ми се качија на глава! Одам во црква, се смирувам, се враќам дома и се збудалувам со нив!“ И така, може да чувствуваш умиление за време на богослуженијата, но кога ќе се вратиш дома да не можеш дури ни да гледаш член на сопственото семејство! Тоа е незрела, детска духовност. Освен тоа, ова е духовност на која ѝ недостасува љубов, која се базира на тоа како се чувствува човек, а не каков му е односот кон другиот до него. Тоа е духовност, која не би се колебале да ја наречеме егоцентрична. Таа може да се сретне насекаде – не само во градските парохиски цркви, туку и во манастирите. Често можеме да го чуеме во нашите манастири изразот: „Тоа ме одмара“. Тоа се благословени зборови и често имаат реална содржина, но понекогаш се премногу раширени само и само за да можат да бидат применети и кон случаите, кои нас лично нѐ интересират и ни носат спокој.
Таа духовност цвета и надвор од нашата Црква – во средините на еретички и парарелигиозни групи, имајќи среде нив специфични пројави и црти. Пример за тоа се педесетниците (пентекосталците) и јеховините сведоци: со нивното однесување тие сите ги пресретнуваат радосно кои имаат контакт со нив, ги почестуваат нешто после службата и им даваат можност да пеат заедно или да присуствуваат на емотивна проповед, која носи успокојување, зачудува и вдахновува (дури и православни, кои неретко се вовлечени во слични групи). Така човек се прибира дома со илузорно чувство, дека бидејќи се чувствувал добро таму и се успокоил, па станал живеалиште на Светиот Дух. Ете ја психолошката духовност! Духовност, која се базира на чувствата и емоциите.
Понатаму таа духовност се сретнува и во средините, кои имаат космичко разбирање за духот. Да бидеме поконкретни: во последните години во американските, но и во другите книжари може да се види посебен оддел, насловен како Духовност (Spirituality). Тој оддел е определен според чисто психолошки критериуми – различен од одделот Религија (Religion), каде што ставаат книги со богословска содржина. Духовноста на која се мисли во одделот Spirituality може да се опише со психолошки, но не и со религиски термини. Затоа и во западниот свет одењето во црква, кажувањето на одредени молитви, изучувањето на Светото Писмо заедно со други луѓе или постењето, ако е предвидено во таа вероисповед, се сметаат за пројава на религиозност, но не и на духовност. Духовноста, според сфаќњето на американските книжари, е да мислиш на божественото и да се возбудуваш од тие мисли, да чувствуваш, да го сакаш својот ближен и да му помагаш, како што секој тоа го разбира. Таа духовност се разграничува од институционалната религиозност на Црквата и добива карактер на индивидуален психолошки опит. Нема врска со Светиот Дух, но го користи неправилно поимот дух.
Макар и чудно, во тоа сфаќање западниот свет го вклучува и т.н. раширување на свеста. Тој термин го опишува човекот кој започнува да чувствува, гледа и слуша работи, кои обично не ги гледа и не ги слуша, т.е. опишува човек, кој го раширува своето опитно поле. Обично тоа раширување се постигнува со медитации и техники, практикувани во некои опасни религиозни групи (култови). Има автори, кои го вклучуваат тоа раширување на свеста во пројавите на духовноста, бидејќи, како што тие сметаат, така човекот влегува во контакт со целата вселена, со хармонијата и вистината за светот.
(Тоа што се задржуваме малку подетално на таа појава во Америка, е затоа што по десет-дваесет години тоа ќе се појави и кај нас. И тогаш, кога ќе се наложи да се запознаеме со нови сфаќања и книги за таа „духовност“, ќе сфатиме дека нашите парохиски цркви и манастирите одамна ја подготвиле почвата за навлегувањето и примањето на таа духовност. Воспитувајќи ги христијаните да мислат само во психолошки план, воведуваме во црковното пространство една во суштина светска психолшка духовност. Така ќе ги дотераме нештата дотаму, што христијаните да го препознаат овој феномен како близок и како свој, да го примат, а некои од тие дури и да ја напуштат Црквата заради него.)
Тука да ја затвориме оваа дигресија и да се вратиме кон едно основно прашање на твој втор вид на духовност.
Како што рековме, таа може да се определи како психолошка и егоцентрична. Сега ќе додадеме уште една карактеристика: тоа е духовноста, која се интересира единствено за индивидуалните сили на човекот и „не ѝ е гајле“ за ближниот. Освен обидот да се чувствуваш добро, во своите посилни пројави таа „духовност“ се стреми основно кон придобивање на индивидуална сила. Како се пројавува тоа? Со определен светоглед, кој постојано ги бара харизмите на Светиот Дух. Да објасниме малку подетално.
Постои голема библиографија за животите на нашите светители. Верниците ги читаат тие раскажувања за нивните чуда, опишани во синаксарите, и започнуваат – пред сѐ, младите – да ревнуваат и тие за такви подвизи. Си мислат, колку би било убаво да ги имаат добродетелите на тој или даровите на друг светител. И лека-полека, незабележително ја примаат и логиката на жед за сила. Ако успееме некако да влеземе во потсвеста на многу православни, т.е. да видиме што сакаат некои од нив, кои не ги испуштаат од раце аскетските книги, би откриле копија на ничевиот натчовек, но облечен веќе во духовни категории. Нивната внатрешна мотивација и несвесна желба е: „Како би можел да станам силен, добивајќи ги даровите на Духот? Кој ќе ми даде живот, штом не можам да ги добијам во рутината на секојдневниот живот? Црквата! Тогаш ќе влезам во Црквата, па преку нејзините таинства ќе ја придобијам силата на даровите!“ Со други зборови, Црквата се претвора во средство за постигнување на целта. И таа цел е придобивањето на сила преку Божјата сила. Меѓутоа, тоа претставува тотално превртување на православното богословие…
Православна мотивација е токму спротивната: „Која е највисоката цел на христијанинот? Да влезе вистински во Црквата, да се воцркови, т.е. да ја сподели со другите љубовта. Како ќе го постигне тоа? Преку аскезата! Тука аскезата се претвора во средство за постигнување на целата, која е црковното општење во љубовта. Ако се оттргнеш од тој редослед на мисли, од тој начин на мислење, ќе се судриш со трагични појави. Многу често Црквата страда од луѓе, кои ја претвориле во средство за да ја постигнат својата цел, да ги исполнуваат личните амбиции и да придобијат лажно чувство на „духовен човек“.
Кон таа втора категорија на духовност спаѓа и ставот „одам во црква, за да се исцелам“. Тие зборови често ги слушаме, испишани се и многу книги за нив. Меѓутоа во нивната суштина повторно е претворањето на Црквата во средство, штом целта е исцеление, а не воцрковувањето. Човекот кој мисли така, влегува во Црквата, за да се исцели индивидуално, а не за да ги побара таму браќата и сестрите, како што велеше свети Козма Етолски. Кој ќе влезе во Црквата, барајќи си ги браќата, тој ќе се исцели. Меѓутоа, ако влезе барајќи излекување, ќе ги користи другите како средство за сомнителна терапија. Според тоа во Црквата првенство има нашата врска со браќата. И не е случајно тоа, што ни го вели еден аскет, свети Варсонуфиј: „Господи, постави ги и моите духовни чеда во своето царство или и мене не ме ставај таму“. Некој ќе изреагира: „Да не е луд овој? Да не не му е гајле за целата вечност во адот?“ Меѓутоа, не му е гајле, бидејќи гори од љубов и сака да биде заедно со своите браќа. Таква е православната еклисиологија и ниптичните (трезвеноумните) отци, кои во најдлабоката суштина се црковни, ја поставуваат Црквата на прво место, за разлика од нас денес, кои сме ја претвориле во висок критериум автономизираната од Црквата ниптичност. Црквата нѐ спасува не како апстрактно тело или индивидуална усрдност, туку како заедница од браќата, кои суштински општат помеѓу себе. И која е нашата најблиска црква? Не парохиската, туку нашето семејство! Ако не можеме во семејството да го видиме другиот како благослов, нема да можеме да го направиме тоа и во парохиската црква…
Завршувајќи го овој дел, би сакал да истакнам, дека втората категорија на духовност е плод на првата, т.е. на морално-пуританската духовност, и се раѓа како нејзина реакција. Тоа се објаснува на следниов начин: Духовноста на западното христијанство во текот на вековите, од Средновековието па до наше време, е духовност од првиот вид, морално-пуританска, т.е. таа ги поставува на прво место надворешните црти, начинот на однесување. Современикот кој во последните десетлетија се ослободи од врските на западното христијанство, оддаде значење на тоа, што порано го пренебрегнувал, т.е. на психолошкиот дел. И над чувствата и желбите си изгради втор вид на „духовност“, која е реакција на првата. Но и двете се насочени во погрешна насока. Едната може и да полемизира со другата, но во суштина се движат во иста орбита.
Каква е православната духовност?
Дојдовме до тоа да определиме каде сакаме да сме ние, кој пат треба да го следи нашата Црква, за да го сведочи православието во XXI век? Духовноста во православна перспектива има онтолошки карактер. Што ли означува тоа? Тоа значи дека го прегрнува целиот човек, во неговата целовитост, за да не остане нешто надвор од неговиот пат кон Бога – ниту чувствата, ниту желбите, ниту неговото тело. И сето тоа го прегрнува со љубов и грижа, гледајќи во нив печат на Божјата љубов и мудрост. Ја разликува секоја човечка дејност од гревот и го распознава во природата на човекот благословот на творечката Божја промисла. За жал, често самите себе се ограничуваме само во еден од елементите на нашето битие, затоа и се измачуваме да се отвориме за православната духовност. Младиот, кој живее сосема слободно, се ограничува до елементот на телото. Родителот кој ја живее духовноста само на психолошко ниво, исто се затвора во еден елемент – оној на емоциите и чувствата. И најпосле оној, кој сака да добие дарови (харизми), за да биде силен – веќе во Бога, но во суштина егоцентрично – е затворен во своите желби. Опасноста од себезатворањето е насекаде, кога во духовноста недостасува онтолошкиот елемент на православната перспектива.
Друга карактеристика на православната духовност е дека се остварува во Светиот Дух. Ќе речеме дека, од една страна, човек се подвизува со активна борба на добродетелите, како што велат светителите, но од друга – знаеме, дека тоа не е крајот на патот – и тогаш, дури да придобие некоја од добродетелите, не може да се возгордее. Христијанинот, раководен од православната духовност ги памти зборовите на свети Серафим Саровски: Не се добродетелите цел на нашиот живот, туку стекнувањето на Светиот Дух. Кога, пак, Светиот Дух ќе осени некого, зависи од Божјата проценка; тоа е дар, кој доаѓа одозгора.
Често пати забораваме дека благодатта доаѓа одозгора врз кого и како што ќе процени Он и затоа стануваме сведоци на чудни појави: луѓе кои секој ден водат сурова борба за придобивање на добродетели, се чувствуваат лошо, затоа што немаат духовни плодови и суштинска врска со Бога. И понекогаш доживуваат завист и љубомора, гледајќи го ближниот како се удостојува со Божјата благодат, иако вложил многу помалку усилби од нив самите. Ние христијаните имаме склоност (особено кога сме блиску до Црквата од мали) да го следиме примерот на поголемиот брат од параболата за блудниот син и да мислиме вака: „Зошто Бог е позадоволен од мојот ближен, кој толку години беше далеку од Него и кој очигледно вложил помалку труд од нас?“ Лесниот одговор на тоа прашање е: „Не знам зошто, можеби, затоа што така проценил Бог, откако ќе погледне во длабочината на секоја човечка душа“. Меѓутоа, постои и друг одговор, кој ја дава третата карактеристика на православната духовност: љубовта.
Во Патерикот се раскажува како некогаш еден небрежен монах стигнал до крајот од својот живот и манастирските отци се собрале околу неговата постела за да се помолат. Но, се зачудиле бидејќи го виделе спокоен и го запрашале: „Целиот свој живот беше толку небрежен и не ги исполнуваше монашките обврски како нас – пост, богослужби итн. – зошто си толку спокоен?“ „Простете ми, отци – одговорил тој – имам мир, затоа што никогаш не осудив“. Според одговорот на прашањето, зошто Бог ги посетува некои луѓе, и покрај тоа што вложиле помалку духовен труд од нас, е, затоа штго препознал во длабочината на нивната душа љубов. Еден светогорски старец од наше време им велеше на браќата во еден од манастирите: „Не ми кажувајте колку метании сте направиле и колку строго сте постеле. Кажете ми дали успевате да ја разберете болката на човекот, кој ви доаѓа; му олеснува ли и успевате ли да му го покажете патот кон Бога?“ Критериум е љубовта. Љубовта – велат отците – е единствената добродетел, која ќе остане во вечноста, во Божјото царство, кога ќе Го гледаме Бога лице в лице и никоја друга добродетел нема да ни биде неопходна – ниту верата, ниту трпението, ниту воздржанието… „Љубовта никогаш не исчезнува“ (1.Кор. 13,8), таа е вечна. Нејзината вечност се должи на фактот, дека таа е самата суштина на Божјото царство.
Некој ќе се запраша: „Па добро, а подвигот? Што станува со подвизите, за кои сме читале толку книги?“ Тие постојат, само за да нѐ направат способни да сакаме. Најтешкиот подвиг, пак, е љубовта кон ближниот. Ние сме толку нарцистични и егоисти, што не можеме да ја сакаме личноста на другиот, кој е пред нас и затоа е неопходно да го започнеме подвигот од помали секојдневни нешта (на пример, пост од определени продукти). Но, крајот и целта на сето тоа е љубовта кон ближниот – кон неговото вистинско лице, а не кон лицето кое ние сакаме да го има. Да го сакаш својот ближен и да го тераш да чувствува дека има вредност како човек, е суштина на љубовта и најтешката форма на подвиг. Во еден роман се опишува хероина, која била многу гневна на својот пријател „не затоа што не ја сакал, туку затоа што не ја натерал да се засака себеси“.
Не може да го сретнеш вистинското лице на другиот, без малите подвижнички трудови во секојдневниот живот, кои ни ги поставува Црквата. И причината на тоа е, затоа што обично не контактираме со вистинскиот човек, кој е пред нас, туку со оној, кој сакаме тој да биде. Затоа што живееме во себеизмамата на психолошката духовност. И кога човекот спроти нас ќе нѐ извади од неа, му се лутиме, бидејќи нѐ извадил од сонот, нѐ разбудил. Меѓутоа, вистинскиот живот е тука, а не таму, каде што ние си замислуваме. Според тоа, православната духовност ги има за критериум не скрушеноста, ниту осамувањето, ниту солзите сами по себе. Критериум е љубовта и сите останати нешта се предназначени за да ѝ служат. Да го објасниме ова со пример: се случува човек за време на црковното богослужение или после вечерна молитва да осознае колку е грешен и да се скруши. Тоа е благослов, дар од Бога. Но, тој дар не му е даден, за да остане со него. Не треба постојано да живее со таа скрушеност, не треба да ја сведува духовноста само на молитва и богослужение. Треба да разбереме дека таа срдечна скрушеност е средство за љубов кон ближниот, дека никој не може да го засака својот ближен, ако не ја осознае својата бедотија, ако не се ослободи од себезаблудата, дека тој е поважен во односот со ближниот. Затоа е неопходна скрушеноста: за да ни помогне да стигнеме до љубовта.
Најпосле сфаќаме дека предизвиците на секое време биле полезни за нашата Црква, бидејќи ја принудувале да го прецизира своето богословие и да ги поправа грешките од минатото. Ѝ помагаат да го осознае подобро својот идентитет. Затоа да бидеме оптимисти, наспроти лошиот развој на нештата во наше време, или поскоро токму поради тоа! Да застанеме до тука и во заклучокот пак да нагласиме, дека единствената вистинска духовност, онаа која ќе го воведе човекот во Царството на Бога и ќе ја разоткрие суштината на Православната црква во XXI век е – духовноста на љубовта.
Превод од грчки јазик: Свештеник Јани Мулев
Православна светлина бр. 74